Kürtçe eğitim-öğretimin alt yapısına ilişkin hazırlıkların geçmişte de yapılabileceğini, ancak çeşitli nedenlerle yapıl(a)madığını söyleyen Dr. Dilawer Zeraq, ‘Şimdi ise tam zamanı, çok geç olmadan bu türden çalışmalar başlamalı,’ dedi
Bedri Adanır
Türkiye’de Kürtçe eğitim ve öğretim yapılabilir mi? Kürtçeyi kuşatan hukuki bariyerler kaldırıldığında, Kürtçe eğitim-öğretim dili olarak kullanılabilir mi? Bunun için gerekli alt yapı –öğretmen ve materyal hazırlıkları, birikim ne durumda? Kürtçe eğitim ve öğretim dili olmazsa ne olur? Kürtçe eğitim-öğretim için referans alınabilecek güncel ve tarihsel deneyimler var mı?
Kendini “bilgisi ve birikimi yasaklanmış olan Kürtçenin ona kaybettirilen zamanına yetişmesi için çabalayan bir dil, kültür ve edebiyat emekçisi” olarak tanımlayan Dr. Dilawer Zeraq ile bu sorulara cevap aradık.
Kürtçe Deyimler Sözlüğü ve Kürtçe Matematik Terimleri Sözlüğü gibi temel çalışmaların yanı sıra, yayınlanmış Kürtçe öykü, roman ve şiir kitapları da olan Dilawer Zeraq, aynı zamanda Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile ihraç edilen bir Matematik öğretmeni.
‘Kürtçe eğitim-öğretim olmazsa olmaz’
Modern yaşamda dilin kamusal alanda olduğu kadar özellikli kılınmış alanlarda da gelişip canlılığını koruduğunu; kapitalist modernitenin özellikli kıldığı alanlardan birinin de eğitim ve öğretim olduğunu söyleyen Dilawer Zeraq, bir dilin yaşaması ve gelişmesi için eğitim-öğretim dili olmasının olmazsa olmaz olduğunu ifade etti.
Sistematik eğitim-öğretim yapılan bir dilin, gelişim alanı ve canlı kalma olanağı elde etmiş bir dil olduğunu belirten Dilawer Zeraq, sözlerini şöyle sürdürdü:
“Eğitim-öğretim dili olma olanağından yoksun kalmış ya da bırakılmış bir dil, genişleme ve gelişme fırsatı ve alanı bulamadığı için, -yok olmazsa bile- bir süre sonra, geçmişte var ettiği bilgi ile kalıp yetersizmiş gibi algılanacaktır.”
Kürtçe eğitim-öğretim deneyimleri
Günümüzde Federal Kürdistan Bölgesi’nde ve Kuzey ve Doğu Suriye’de gerçekleşen ve devam eden Kürtçe eğitim-öğretim deneyimi var. Bu deneyimler, Kürtçe eğitim-öğretimin mihenk taşları olarak değerlendiriliyor.
M.S. 7. yüzyıldan itibaren Kürdistan’da da Kürtlerin dini ve ilmi eğitim gördüğü medreselerin kurulduğunu söyleyen Dilawer Zeraq, bu medreselerde Kürtçe için bir yasak konulmasa bile, Arapçanın dini ve ilmi bilginin dili olarak kabul edildiğini ve dayatıldığını söyleyerek şu bilgileri verdi:
“‘Her Sê Gewreyên Gewherî’ diye adlandırdığım ve Türkçeye “Ulu ve Cevheri Üçlü” diye çevirebileceğimiz, M. Cizîrî, F. Teyran ve E. Xanî’nin eserleri medreselerde çoğaltılıp okutuluncaya kadar, eğitim dili bütünüyle Arapçaydı. Bu döneme kadar ve sonrasında bile, dini eğitim Arapça yapılmış ve senkronik olarak Kürtçe çevirisi ile öğretilmiştir. Diğer bilgi ve bilim alanlarında da aynı durum söz konusudur. Medreselerde, edebiyat dışında kalan hiçbir alanda eğitim sadece Kürtçe ile yapılmamıştır. Kürtçe çeviri, anlama ve anlamlandırma dili olarak, yani ikinci dil olarak kalmıştır.”
İlk Kürtçe Matematik ve Fizik kitaplarının Kafkas Kürtleri tarafından hazırlandığını, ancak bilinebildiği kadarıyla Kafkas Kürtleri arasında Kürtçe eğitim-öğretimin çok kısıtlı ve dar kaldığını söyleyen Dilawer Zeraq, Federal Kürdistan Bölgesi ve Kuzey ve Doğru Suriye’deki deneyimlerin Türkiye’deki Kürtler için iyi örnekler olduğunu, eğitim sistemlerini yakınlaştırma anlamında bir avantaj sunduğunu belirtti.
‘Yapabilirdik, yapmadık’
Katı hukuki bariyerler çekilmesine rağmen, Kürtçe eğitim ve öğretimin gerekli alt yapısının oluşturulması için geçmişte bugün için hazırlık yapmanın mümkün olduğunu, ancak gerekli ve yeterli hazırlığın yapılmadığını dile getiren Dilawer Zeraq, “Kürtçe anadili ile eğitim-öğretim için gerekli yasal ve hukuki şartların gerçekleştiğini düşünelim,” diyerek sözlerini şöyle sürdürdü:
“Kuzey Kürtlerinin buna hazır olduğunu zannetmiyorum. Evet, günümüzde birikim yeterince var. Ama bu birikimi aktaracak ve geliştirecek öğretmen sayısı çok az. 1995’ten sonra adı birkaç kez değişen şimdiki Eğitim-Sen’de bu türden çalışmalar yapıp bugünlere hazırlanmak istemiştik. Ama bariyer yine bize dairdi. Söylem biçimleri ve kelimeler kulaklarımda çınlamakta; her şeyin bir zamanı vardı ve o zamanı beklemek gerekirdi. Şimdi ise, o zamanın gelmiş olma durumu ile yanıtları yine bizde olan soruları kendimize soruyoruz. Şimdiki zamanı yakalamak için neden geçmişteki şimdiki zamanda gereken hazırlığı yapmadık? Yapamaz mıydık? Kesinlikle yapabilirdik, ama yapmadık.”
‘İhmalkarlık, tasasızlık’
Türkiye’de Kürtçe bilen öğretmenler arasında, kendi branşında Kürtçe dersler verecek öğretmen sayısının ne yazık ki çok çok az olduğunu söyleyen Dilawer Zeraq şunları söyledi:
“Geçenlerde, halen öğretmenlik yapan ve Kürtçeyi iyi kullanan bir arkadaşıma, “O güne şimdiden hazır olabilmen için, kendi branşında Kürtçe ders verme çalışmaları yaparsan bizim için iyi olur,” dedim. Aldığım cevap “O zaman geldiğinde çalışır ve hazırlık yaparım” biçimindeydi. Bu tembellik değil. Ondan öte bir şey. Kendini sürecin, yaşamın içinde özne olarak var etmeyi düşünmeyen ve bunun iradesini zamanın getireceklerine, kendiliğindenliğe bırakan bir ihmalkarlık, tasasızlık durumu.”
‘Kürtçe matematik dersleri verebilirim’
Dilawer Zeraq, ‘Kürtçe matematik dersi verebilir misiniz?’ sorusuna da cevap vererek şunları söyledi:
“Bugünlere hazır olabilmek için, Mem Wenda ile 2011 yılında Kürtçe Matematik Terimleri Sözlüğü hazırlama çalışmasına başladık ve 2015 yılında yayınlandı. Ayrıca o dönemde ‘Kürtçe Matematik nasıl öğretilir’ üzerine broşürler hazırlayıp, atölye dizisi başlatmak istedik. Fakat birçok nedenden dolayı bu sadece fikir düzeyinde kaldı. Şimdi ise tam zamanı, çok geç olmadan bu türden çalışmalar başlamalı.”
‘Zamana ihtiyaç var’
Kürtlerin Kürtçe eğitim-öğretim için bir birikim sorunu olmadığını, her alanda gereken çalışmayı yapabilmek için Kürtçenin yeterli ve tarihsel birikime sahip olduğunu ancak birey ve kurum bağlamında, bu birikimi pratiğe dökecek, genişletecek, geliştirecek hazırlığın olmadığına dikkati çekerek şunları söyledi:
“Matematiği, fiziği, edebiyatı, coğrafyayı vs. Kürtçe öğretecek birikimi bir kenara bırakın, Kürtlerin çoğuna Kürtçeyi öğretmek için bile belirli bir zamana ihtiyacımız var. Sürgünde yaşayan Kürtler için, İsveç dışındaki ülkelerde yaşayan Kürtlerin de dil ve eğitim alanında, çalışmalarının çok az ve yetersiz olduğu bilgisine sahibim.”
‘Mesleki Kürtçe için atölye çalışmaları yapılabilir’
Öğretmenlere yönelik mesleki Kürtçe derslerinin açılabileceğini, bunun için birikimin de olduğunu, ancak henüz alt yapının olmadığını belirten Dilawer Zeraq, Kürtçe matematik, fizik, kimya, … dersleri nasıl verilebilir üzerine atölye çalışmalarının yapılabileceğini söyledi:
“Alt yapının oluşabilmesi için, 15 yıl öncesinde Mem Wenda ile bir proje olarak düşündüğümüz, Kürtçe matematik nasıl öğretilir atölyeleri gibi çalışmalar bireysel ve kurumsal olarak geliştirilebilir. Böyle talepleri olan öğretmenlerin öncelikle düşünsel ve iradi olarak samimi olmaları ve çalışmalarını bireysel olarak da başlatmaları gerekir.”
Yeni kurumlara ihtiyaç var
Hukuk, mühendislik, sağlık, matematik ve daha birçok alanda yapılan çok değerli çalışmaların olduğunu, ancak dil kurumlarının bu konuda anlamlı bir hazırlığının olmadığını dile getiren Dilawer Zeraq, dil ve dil bilim dışındaki alanlarda yapılan tüm çalışmaların bireysel olduğuna dikkati çekti:
“Ne yazık ki Kürtler dillerini sadece gramer, etimoloji ve dilbilim alanından ibaret sandılar uzun yıllar. Bu yanılsamanın en büyük nedeni asimilasyon politikasıydı elbette. Ama biz de bundan sıyrılamadık. İnkara karşı hummalı bir şekilde sadece dili var etme çabasına giriştik. Edebiyat dışında dilin varoluş alanlarının olabileceğine pek ihtimal vermedik. Bu nedenle, özellikle dil ve dilbilim dışı alanlarda çalışma yapabilecek kurumlara acil ihtiyaç var.”