Gazeteciler ifadeye çağrılmış… Gözaltına alınmış… Gazeteciler polis eşliğinde ifadeye götürülmüş… Gözaltı değilmiş. İfadeden sonra bırakılacaklarmış…
“Bırakılmak” kelimesi haberlerde “serbest kalmak” anlamında kullanılıyor. Tutuklama olmayacak deniyor, bu da bir çeşit haber!
Haberler ve olup bitenler hakkındaki tartışmalardan artık herkes hukuk öğrendi, hak ve kanun öğrendi, tutuklama nedir, gözaltı ne demektir, adli kontrol nasıl uygulanır, herkes biliyor…
Artık “adliye” haberleri birinci sırada, politika ve siyaset sonra geliyor…
Gazetecilerin ifadeye götürülmeleriyle ilgili haberler verilirken ilginç bir soru soruldu…
Neden gazetecileriler ifadeye çağrılıyor? Ne istiyorlar?
Basın özgürlüğü “var” . Yok mu? Yazılar, haberler, yorumlar suç olur mu? Olabilir!
Gazeteci çağrılabilir, ifadesi alınabilir. Köşe yazısında, haberlerinde suç olabilecek nitelikte bir hakaret, bir anlatım veya suç olan bir şey varsa ceza davası açılır. Basın yayın yoluyla hak ihlali varsa gazeteci yargılanabilir.
Başka? Başka ne isteniyor? Gazetecilere ne soruluyor?
Anayasa ne diyor?
“Herkes, düşünce ve kanaat hürriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amaçla olursa olsun kimse, düşünce ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; düşünce ve kanaatleri sebebiyle kınanamaz ve suçlanamaz” (Anayasa Madde 25).
Anayasaya göre düşünce ve kanaatleri nedeniyle hiç kimse suçlanamaz, kınanamaz, açıklamaya zorlanamaz… Artık bu hak “iletişim özgürlüğü” hakkı ve “görüş sahibi olma” olarak adlandırılmaktadır.
Düşünceye sahip olma ile düşünceyi ifade etmek arasında ayrıma giden Anayasamıza ve AİHS’nin 10. Maddesine göre ifade özgürlüğü ve basın özgürlüğü hakkı çekirdek özdür.
Bilgi ve düşüncelere erişim ve yayma hakkına hukuka aykırı müdahale edilirse hakkın ihlali söz konusu olabilir. Görüş ve düşünceleri açıklama ve yayma hakkı bazı sınırlandırmalara tabi tutulabilir. Sınırlandırılabilir haklardan olan basın ve ifade özgürlüğünün “sınırları” hakkında çıkan uyuşmazlıklarda özgürlüklere ve hakların çekirdek özüne dokunmak yasaktır
AİHM birçok kararında bilgi ve düşünceleri yayma hakkını koruma altına almıştır.
Bir haberde, eleştiride ve yorum yazısında suç olan bir olayı açıklayan gazeteci suçlunun kim olduğunu açıklamamışsa ve yazmamışsa gazeteciye bu haberin kaynağının kim olduğu sorulur mu?
Haber kaynağının kimliğini açıklaması için gazetecinin ifadesine başvurulabilir mi?
Haber kaynağının adresi istenebilir mi?
Haber kaynağının açıklanması için gazeteci zorlanır mı? Açıklaması için baskı yapılır mı?
Yazısıyla, haberiyle bir suçun tanığı mıdır?
Basın Kanunu’na göre düşünelim…
Basın Kanunu’na göre basın özgürdür. Bu özgürlük; bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma haklarını içerir. Basın özgürlüğünün kullanılması ancak demokratik bir toplumun gereklerine uygun olarak; başkalarının şöhret ve haklarının, toplum sağlığının ve ahlâkının, millî güvenlik, kamu düzeni, kamu güvenliği ve toprak bütünlüğünün korunması, Devlet sırlarının açıklanmasının veya suç işlenmesinin önlenmesi, yargı gücünün otorite ve tarafsızlığının sağlanması amacıyla sınırlanabilir (Madde 3).
O halde sadece yazı veya haber ve konuşma özgürlüğü değildir mesele. İfade özgürlüğü hakkına dayalı olarak bilgi edinme, yayma, eleştirme, yorumlama ve eser yaratma hakkı basın özgürlüğü demektir, hak ve özgürlüklerin koruması altındadır.
Gazetecilere ve basın yayın faaliyetinde etkin görevi bulunanlara “haber kaynağının gizliliği” hakkı Basın Kanunu ile tanınmıştır. Önemli bir ayrıcalıktır ve bu koruma kamusal niteliktedir.
“Süreli yayın sahibi, sorumlu müdür ve eser sahibi, bilgi ve belge dahil her türlü haber kaynaklarını açıklamaya ve bu konuda tanıklık yapmaya zorlanamaz.” (Madde 12)
Bu ilke, Basın Kanunun bu maddesi gazeteciler suç işler ama sorgulanamaz demek değildir. Sorgulanabilirler ve hakkında soruşturma açılabilir. Ama kilit rol; basın özgürlüğüdür.
Haberi mi soruyorsunuz, sorarsınız. “Açıkla” mı diye soruyorsunuz? Neden?
Kamu yararının üstün kabul edildiği her durumda, gazetecinin haberi veya köşe yazısı ile toplumsal bir sorun aydınlatılıyor olabilir. Soruşturulur. Ama gazeteci kaynağını açıklanmıyorsa; köşe yazısındaki eleştiri ve değer yargısı niteliği gereği kamu yararı çok daha üstün kabul edilir.
Asıl önemli olan gazetecinin yazdığını soruşturmaktır. Yazdığı suç konusu olayı gün yüzüne çıkarmaktır. Bir suç duyurusu niteliğinde ise gereğini yapmaktır. Değilse suç duyurusu olarak kabul edilmelidir.
Kaynağı gizli haber yüzünden gazeteci soruşturulmaz ve suçlanamaz. Eğer gazeteci “soruşturulması gereken” bir olayı yazmışsa; haber kaynağını saklıyorsa, açıklamıyorsa; zorlayamazsınız, bilgi ve belge vermesi istenmez ve baskı yapılamaz.
Acaba gazetecinin eleştiri yazısı suç iddiası gibi özetlenerek bu yazıyla ne demek istediği “açıkla” diye soruşturulabilir mi? Yanıtı suç iddiası olur mu?
Soru ile yazısının açıklanması istenerek çıkar amaçlı suç örgütüne yardım ediyorsun yorumuyla baskı altına alınabilir mi?
Yorumla yapılan suçlama soru olur mu?
Gazeteciler sorguya çekildiklerinde, yazdıkları köşe yazısında geçen bir konu kendilerine sorulduğunda, yazısı özetlenerek içeriği ve nedeni sorulduğunda; süreli yayın sahibi veya eser sahibi bir adli soruşturmada ifadesi alınmak istendiğinde; “bilgi ve belge dahil” ve her türlü haber kaynağını açıklamak zorunda değildir.
İşlediğiniz suçun iddiası olarak suçu soruşturuyorum; şunu yazmışsın “açıkla” denilebilir mi?
Basın Kanunun Madde 12 koruması kamuoyunun bilgi edinmesi, yorum yapması ve görüş sahibi olması için gazeteciye sağlanmış bir ayrıcalıktır. Bu ayrıcalık sadece haberler, eleştiriler ve yorumları için değil; aynı zamanda gazeteciler hakkındaki suç soruşturmalarında da geçerli olmalıdır.
O nedenle gazeteci kimden bilgi aldığını, olaylara tanık olan kişinin kendisine verdiği bilgiler dahil kişinin kimliğini gizleme hakkına sahip olmalıdır. Bu aynı zamanda “haber kaynağının” korunmasıdır. Kim olduğu saklanan kişiler gazetecinin haber kaynağı oldukları anda Basın Kanunu koruması altındadır.
Soruşturmalarda haber kaynaklarını açıklamaya zorlanan ve açıklamadığı için baskı gören ve hatta tutuklanması beklenen gazeteci örneğiyle karşılaşabilir. Bu durum daha başlangıçta açıkça hak ihlalidir. Gazetecilerin, yayın sahiplerinin, sorumlu müdürlerin, eser sahiplerinin haber kaynakları gizlidir. Bu gizlilik haktır açıklama ve tanıklığa zorlanamazlar.
“Açıkla” gazetecilere sorulacak sorular arasında yer almıyor.
Gazetecilerin haber kaynaklarını açıklamama hakkının korunması hakkındaki kararlardan birisi 22 Kasım 2007 tarihli AİHM Voskuil & Hollanda (64752/01) kararıdır. Hollanda Ceza Usul Kanunu’na göre (Madde 218) gazetecilik mesleğinin erdemi gereği ve gazeteciler meslekleri nedeniyle elde ettikleri bilgileri gizlemek mecburiyetindedir. Bu meslek grubundakiler konumları itibariyle kendilerine ulaşan bilgileri veya kanıt vermeyi ya da özel soruları yanıtlamayı reddedebilir.
8 Mart 2000 tarihli ve 701 nolu oturumda kabul edilen R(2000) 7 numaralı Gazetecilerin Bilgi Kaynaklarını Açıklamamaları Hakkında Avrupa Konseyi Tavsiye Kararı birçok AİHM kararında yer almıştır. 1985’ten bu yana benzer kararlarında sık sık basının bilgi sağlama ve “kamunun bekçi köpeği” olma görevinden söz etmektedir. (Barthold v.Almanya kararı 25 Mart 1985, Seri A no. 90, s. 26, § 58; Lingens v. Avusturya kararı 8 Temmuz 1986, Seri A no. 103, s. 27, § 44;Thorgeir Thorgeirson v. İzlanda kararı 25 Haziran 1992, Seri A no. 239, s. 27, § 63; Cumpǎnǎ and Mazǎre, …)
AİHM’nin kararına göre; gazeteciliğe ait kaynakların korunması, basın özgürlüğünün genel kabul görmüş ilkelerinden biri olduğu gibi; R (2000) 7 numaralı Bakanlar Komitesi Tavsiyesinde de belirtildiği gibi farklı uluslararası hukuki belgelere yansımış olan temel ilkelerinden biridir.
AİHM’ye göre; haber kaynakları ve haber kaynağının gizliliği korunmazsa, haber kaynakları kamu yararını ilgilendiren konularda basını bilgilendirmeye, basına bilgi sızdırmaya yardımcı olmaktan kaçınabileceklerdir.
Sonuç olarak kamuoyunun gözü kulağı olan gazetecilerin ‘kamunun bekçi köpeği’ olmasının önemli rolü zayıflayabilecek ve basının doğru ve güvenilir bilgi sağlaması olumsuz biçimde etkilenebilecektir. Gazeteciliğe ait kaynakların demokratik bir toplumda basın özgürlüğü adına korunması ve bu hakkın kullanımında, kaynağı açıklamaya zorlamanın potansiyel caydırıcı etkisi dikkate alındığında; kamu yararının gereği olarak daha üstün nitelikli bir gereksinim olmadıkça Sözleşmenin 10. maddesine uygun olması koşuluyla bir sınırlandırma, bir tedbir alınmamalıdır.“ (bkz.Goodwin v. İngiltere, kararı 27 Mart 1996, 1996-II, Kararlar Raporu s. 500, § 39; mutatis mutandis, Roemen and Schmit v. Lüksemburg, no. 51772/99, § 46, ECHR 2003-IV). AİHM’si; “haber kaynağının kimliğinin açığa çıkmasına neden olabilecek” olumsuz bir kararın sadece gazete ya da diğer yayınlar üzerinde etkili olmayacağını, aynı zamanda anonim haber kaynakları aracılığıyla dağıtılan bilgiyi almakta menfaati olan kamuoyunun üzerinde de zararlı etkileri olacağını belirtmiştir.
7 Ekim Perşembe günü bir suç soruşturması nedeniyle beş gazetecinin ifadesine başvurmadan önce hukukta ve kanunda gazetecileri koruyan ne varsa dikkate alınması gerekirdi. Bu dikkate gazetecilere sorulan soruların nitelikleri de dahildir. Yayınlanmış haberlerle, yazılarla, yorumlarla ne çıkar amaçlı suç örgütlerine yardım söz konusu olabilir ne de gazeteciler meslekleri ve etik ilkeleri gereği sorgulanabilirler. Asıl titizlik basın özgürlüğünün korunabilmesinde gösterilmesi gerekirdi.
Geçmişte denendi. Gazetenin “yayın politikasının” değiştirilmesiyle gizli örgütlere yardım ve yataklık suçunun yayınlanmış olan haberler ve köşe yazılarıyla işlendiği iddialarıyla gazeteciler suçlandı. İddianameler yazıldı, davalar açıldı, gazeteciler yargılandı.
Gazete haberlerinden dolayı yayınları işaretleyerek ve yorumlayarak ve bu haberde şöyle yazmışsınız, bu eleştirinizin amacı neydi sorularla “açıkla” sorusunu sordular ve suçladıkları gazetecileri “şucu” veya “bucu” veya örgüt üyesi olmakla veya örgüte yardım ve yataklıkla suçladılar. Gazeteciler çok eziyet çekti ama o yıllarda bu tür suçlamaların ne kadar tehlikeli olduğu anlaşıldı.
Bugün sakın tekrarlanmasın!
Ayrıcalıkların sağladığı hakların çekirdek özü “özgürlüktür”. Suç işleme özgürlüğü olarak yorumlanacak nitelikte değildir. İnsan hakları sözleşmelerinde yer alan “hiçbir hüküm, bir devlete, topluluğa veya kişiye, sözleşmede tanınan hak ve özgürlüklerin yok edilmesi veya bunların Sözleşme ’de (AİHS) öngörülmüş olandan daha geniş ölçüde sınırlandırılmalarını amaçlayan bir etkinliğe girişme ya da eylemde bulunma hakkı verdiği biçimde yorumlanamaz.”
Gazeteciye tanınan ayrıcalıklar başta basın özgürlüğü ve kamu yararı gereği olmak üzere geniş yorumlanmalıdır.
Herhangi bir suçlama, ihbar veya kendisi hakkındaki bir suç işlediği iddiası için çağrılabilir, bilgisine başvurulabilir. Şüpheli sıfatıyla da çağrılabilir. Yazdıkları yazılar, kişilerle olan ilişkileri, üçüncü kişiler hakkındaki bir suç isnadı veya başkalarına, suç faillerine sorduğu sorular, sorularına aldıkları yanıtlar, aldığı bilgiler, yorumları ve eleştirileri ve haberleri ve açıklamaları soruşturma konusu olabilir. Ama yanıt vermedikleri ve sorulara yanıt vermek istemediğini bildirdiği takdirde bu suskunluk kanuni bir haktır… Bu susma hakkı değil, bilgi kaynaklarını, belgelerini, bildiklerini açıklamama hakkıdır. Kamusaldır ve baskı yapılamaz, tanıklığa dahi zorlanamaz.
Dolayısıyla asıl konu hak ve özgürlüklerdir. Temel hak ve özgürlükler suya yazılmadı. Gazeteci gazetecidir. Gazetecilik görevini yapan gazetecilere kanun gereği ceza verilemez. Gazeteciler; iddiaların, soruşturmaların ve suçlamaların; delili değildir.
Medya Gözlem Raporları
12 Aralık 2024
BİA Medya Gözlem Veritabanı
25 Eylül 2023
(Fİ/EMK)