Yeryüzünde toplumsallaşma süreci ile birlikte bir arada yaşam, inançsal farklılıklar, üretim/bölüşüm ilişkileri, yönetim modelleri ve ulus fikriyatı üzerine şekillenen uyuşmazlıklar fikirsel bir uzamı insanlara bahşettiği gibi yıkıcı bilançoları da insan hayatından eksiltmedi.
Dünyanın birçok yerinde baş gösteren iç çatışma süreçlerinin son durağı şüphesiz ki barış istasyonu oldu. Varılacak olan kaçınılmaz menzili önceden muhakeme edememe hali, çelişkili bir bütün olan insana dair derin yanılsamalardan biri olsa gerek.
Türkiye’de yarım asra yakın süredir şiddettin eşlik ettiği Kürt meselesinde yeni bir tarihsel kavşak oluşmaya başladı. Bu kavşağı anlama ve anlamlandırma mesaisinden önce dünyadaki benzer süreçlere göz atmak, projeksiyon katkısı sunacaktır bizlere sanırım.
İngiltere-İRA süreci
Her ulus; tarihsel, toplumsal, kültürel ve politik özelliklerine göre iç çatışma süreçlerini yönetmeye çalıştı.
1600’lü yılların başında İrlanda Adası’nda başlayan mezhepsel ayrışma, zamanla toprak meselesine dönüşüp 1919 yılında İRA’nın (İrlanda Cumhuriyeti Ordusu) kurulmasıyla başka bir aşamaya geçti. 1922’de silahlı mücadele sonucunda adanın güneyinde İrlanda Cumhuriyeti kurulurken kuzeyi İngiltere yönetiminde kaldı. 1960’larda adanın kuzeyi için yeniden kurulan İRA’nın mücadelesi 2005 yılında imzalanan barış anlaşmasıyla sona erdi.
Uzun yıllara dayanan şiddet iklimi, ciddi kayıplara ve istikrarsızlıklara sebep oldu. Silahların bırakılması bir ön koşul iken Başbakan Tony Blair’in cesaretiyle bir müzakere konusuna dönüştürüldü. 1998’de imzalanan Hayırlı Cuma Anlaşması’yla silah bırakılmaya razı olunması ve birçok adımın atılması kararlaştırıldı. ABD ve AB gibi aktörlerin desteği ve arabuluculuğunun etkisiyle silahlı mücadele dönemi tamamen sona erdi. 25 yıl süren çatışma süreci ve 13 yıl süren barış görüşmeleri sürecinden sonra Kuzey İrlanda barışı ve demokratik siyasal mücadele için büyük bir adım atılmış oldu.
İspanya-ETA süreci
İspanya’da etnik grup Baskların bağımsızlığı için 1959’de kurulan Bask Yurdu ve Özgürlüğü (ETA) örgütü, 2017’de silahlara veda etti. Bu deneyimi kendine özgü kılan ise silah bırakma sürecinde Bask halkının içinden gelen tepkinin de etkili olmasıydı.
İspanya’da Francisco Franco diktatörlüğü sona ermesini takiben 1978’de başlayan demokratikleşme sürecinin parçası olarak Bask bölgesine özerklik tanındı. Ancak özerkliğe rağmen Bask sorunu yıllarca devam etti. ETA ve yasal kolu olarak görülen Birlik Partisi (Batasuna), Bask bölgesinin bağımsızlığı talebiyle mücadelesini sürdürdü. Yıllar içinde ETA’nın şiddet eylemleri Bask bölgesinde de halkın bir bölümü tarafından tepki gördü.
Baskların tepkisi 1990’larda sokaklara taşarak “Basta Ya! “(Artık Yeter) hareketini tetikledi. Halk beyaz bayraklarla, ellerini havaya kaldırılıp avuçlarını açarak yürüyor ve ETA’nın şiddet eylemlerini bitirmesi istiyordu. Bu baskının da etkisiyle ETA silah bırakma sürecine girdi. ETA’nın silahsızlanması, uluslararası örgütler, kilise, sendika gibi kurumların kendilerine özgü işbirliğiyle sağlandı.
Örgüt, 2017’de arabuluculara silahların nerede olduğu bilgisini verdi.
Kolombiya-FARC süreci
Latin Amerika ülkesi Kolombiya’da devlet ile Kolombiya Devrimci Silahlı Güçleri (FARC) arasındaki çatışmaların geçmişi 1940’ların sonuna kadar dayanıyordu. Yaklaşık 52 yıl devam eden çatışmalar, 2016 yılındaki bir barış anlaşmasıyla son buldu. Yarım asırlık çatışmalar boyunca yaklaşık 220 bin kişi yaşamını yitirdi.
On yıllar boyunca ordu güçleri operasyonlarını, FARC ise saldırılarını sürdürdü. 1980-2000 yılları arasında sürdürülen barış süreci deneyimleri başarısızlıkla sonuçlandı. 2010 yılında iktidara gelen Juan Manuel Santos’un müzakere siyasetini önüne koymasıyla 2011 yılında görüşmeler yeniden başladı. İki taraf da savaşın sürdürülemez olduğunu ve sürmesi durumunda hiçbir tarafın nihai zafere ulaşamayacağını anlamıştı. Tek taraflı ateşkes, yeniden çatışma süreçleriyle birlikte Norveç ve Küba’nın garantörlüğü ile Venezuela ve Şili gibi kolaylaştırıcılar sayesinde devam eden görüşmeler Temmuz 2016’da çift taraflı ateşkesi getirmeyi başardı.
Toprak reformu, siyasete katılım, silahsızlanma, yasa dışı uyuşturucu sorununa çözüm, kurbanların hakları, barış anlaşmasının uygulanması başlıkları üzerinden yürüdü.
Endonezya-GAM süreci
Endonezya ve Açe bölgesinin bağımsızlığı için savaşan Özgür Açe Ordusu (GAM) arasında 26 yıl süren ve 15 bin kişinin yaşamını yitirdiği savaş 2002-2003’te gerçekleştirilen müzakarelerle sona erdi.
Silahsızlanma için oluşturulan formül, ‘cash and carry’ (ver parayı, al ürünü) adını taşıyordu. Bu, GAM’ın bırakacağı silah sayısına paralel olarak Endonezya’nın bölgeden askeri birliklerini çekmesine dayanıyordu.
GAM üyelerine af, hakikat ve uzlaşma komisyonunun kurulması, Açe bölgesinde siyasi parti kuruluşuna izin ve Açe bölgesine özerkliği içeren anlaşmanın aşamalı bir şekilde hayata geçirilmesi ardından Açe’de özerklik ilân edildi.
El Salvador-FMLN süreci
El Salvador’da 12 yıl süren ve on binlerce kişinin hayatını kaybettiği iç savaş sonrası, 1990-1992 arasında hükümet ile FMLN (Farabundo Marti Ulusal Kurtuluş Cephesi) arasında gerçekleştirilen barış görüşmelerinde, silahsızlanma son gündem maddesi oldu.
Müzakere sürecinin sonlarında silahsızlanma aşamasından önce, genel af çıkarıldı ve bir barış anlaşması imzalandı.
Bu anlaşmanın ardından silahların imhasına başlandı. FMLN, siyasi parti olarak yasallaştı ve silahlı mücadele sona erdirildi.
Türkiye-PKK modeli
PKK lideri Abdullah Öcalan’ın 27 Şubat 2025 tarihli “Barış ve Demokratik Toplum” başlıklı çağrısı silahlara veda ve PKK’nin örgütsel varlığına son vermeyi içeriyordu. Çağrı sonrası örgütün kongre kararı ve silah imha seremonisi, sürecin ciddiyetini ve samimiyetini ortaya koyan önemli göstergelerden biri oldu.
Yukarıda örneklerini verdiğimiz ve çoğaltabileceğimiz dünya çatışma çözüm deneyimlerine bakıldığında karşımıza çıkan en önemli unsurlar; silahların bırakılması konusunun nihai madde olarak durması, garantör/kolaylaştırıcı ülke ya da kişilerin bulunması olduğu anlaşılmaktadır.
Türkiye’de yaşanan son süreç, anılan önemli iki unsur ve öngördüğü yöntem konusunda dünya örneklerinden ayrılıyor.
Dünya örneklerine yansıyan müzakere süreçlerinde tarafların “güçlü” olduğu alanları (silah, hakimiyet alanından çıkmama vb.) gündemin nihai maddesi yapması; etki gücünü koruma, olası risklerde geriye dönerken mücadele araçlarını yitirmeme, mücadele açısından tabanını “güvende” hissettirme, karşılıklı adımların küçükten büyüğe doğru sıralanması kendi pozisyonları ve süreç açısından oluşturulan “güvenlik katmanları” olarak da nitelendirilebilir.
Bugüne kadarki örneklerde deyim yerinde ise bir tümevarım yöntemi söz konusu oldu.
Bizim, belki de dünyanın, ilk defa deneyimleneceği bu yöntem ise bir tümdengelim yöntemi. Finalde yapılacak şeyin ilk adım olarak tasarlanması, tarafların pozisyonu ve süreç noktasında etkiye açık bir alan yaratsa da toplumsal güven ve samimiyet konusunda eli olabildiğince yükseltmektedir. Taraflar açısından olabildiğince riskli, toplumsal psikoloji ve meşruiyet açısından olabildiğince güçlü bir zemin vadetmektedir. Üzerine çalışıldığında gelişecek olan toplumsal ve siyasal inanç, süreç açısından sağlam bir emniyet subabına dönüştürülebilir. Buna ilişkin çalışmalar, şu aşamada, TBMM bünyesinde kurulan Komisyon dışında yok denilecek düzeyde. Meclis’te temsiliyeti bulunan siyasal partilerin, komisyon mekanizmasıyla sürecin bir parçası ve öznesi haline getirilme çabası son derece kıymetli bir ihtiyaç giderimi. Aynı hassasiyet ve arayışın toplumsal destek ve inanç çalışmalarına da yansıması gerekiyor. Umarız bu yönde bir ihtiyaç ve hedef analizi yapılıyordur.
2013 yılındaki çözüm süreci; toplumsal destek (Akil İnsanlar Heyeti) çalışmalarının yapıldığı, toplumsal desteğin kademeli bir şekilde arttığı, siyasal direnç cephelerinin daha güçlü olduğu şeklinde özetlenebilecek özelliklere sahipti.
Yeni süreçte göze çarpan en önemli unsurlar ise destekten ziyade inanç ve güvene ilişkin sorun ile siyasal direnç cephesinin güçlü olmama hali. İnanç ve güven meselesi bir “tehdidi” temsil ederken siyasal direnç cephelerinin zayıf oluşu büyük bir “fırsatı” temsil etmektedir.
Temkinlilik kavramı
Yeni çözüm sürecine başından beri damgasını vuran en önemli kavram, temkinli olma hali oldu.
2013 yılında sona erdirilen çözüm süreci sonrası yaşanan “güvenlik” kıyameti, toplumsal ve siyasal yaşamımızda büyük bir hasar oluşturdu. Çılgınca çalışan güvenlik makinesinin, neredeyse bölgede hayatına dokunmadığı insan kalmadı. Yaşanan darbe girişimiyle birlikte daha fazla içine kapanan bir devlet ve daha fazla otoriterleşen yönetsel bir siyasa oluştu.
Demokratik değerlerin sürekli şekilde örselendiği, adalet kavramının ağır darbeler aldığı bir ortamda yurttaşların, siyasal öznelerin ve tabanların sürece temkinli yaklaşmaktan başka bir imkânları kalmadı. Desteğin yüksek, inancın düşük olması şeklinde formülüze edilebilir temkinli olma halinin muhteviyatı. Çözüm odaklı somut adımlarla birlikte temkinlilik yerini güvene bırakabilir elbette.
Muratlarımız
Cumhuriyet tarihi boyunca her politik mahallenin birbirine aşırı şüpheyle yaklaştığı, kuşakların bu duyguyla emzirildiği bir ülkede politik önerme ve gelişmelerin nesnel bir değerlendirmeye tabi tutulması olabildiğince zor bir mesele.
Kürt sorununun, güncel siyasetin rahmine sığmayan bir mesele olduğu pek anlaşılamadı maalesef. Meseleyi güncel siyasetlerine yoran, yontan tüm politik hareketler, sorunu daha fazla derinleştirip büyütmekten başkaca bir sonuç üretemediler. Sürece ve meseleye böylesi bir panoramadan bakmak gerekir. Bugüne kadar bu bakış açısıyla yaklaşılmadığı için süreçlerin ilerletilmesinde başarılı olunamadı. Her kısa devre, toplumsal ve siyasal hafızada bolca hasar bıraktı.
Haliyle, başlatılan bu yeni sürecin yürütülüş biçimi ve hedefleri konusunda duyulan şüphelere bir miktar makul yaklaşmak gerekir. Tutarlı anlatımlar, inanç ve sabır, bu sürecin kendisi kadar önem arz eden unsurlar.
Hükümet kanadının muradı aktüel siyasetlerinin geleceği üzerine olabilir. Muhalefet kanadında bu yönde gelişen şüpheleri de anlamak gerekir. Ancak muhalefetin durması gerektiği yer; sürece karşı durmak değil aksine sahiplenerek bunu iktidarın tekelinden çıkarmak üzerine olmalıdır. Muhalefet sahip çıktıkça sürecin siyasi bir bloka dayanma ve yarama imkânı olabildiğince kısıtlanacaktır. An itibarıyla CHP’nin bu konudaki tutumu ve yaklaşımı, koşullar çerçevesinde düşünüldüğünde olumlu bir içerik taşımaktadır.
Tarih boyunca kendini tekrar eden, Cumhuriyet’in demokrasiyle olan zayıf ilişkisini kendine dert etmeyen, farklılıkları tehdit olarak algılayan, dünya ve bölgedeki siyasal gelişmeleri hep geriden takip eden ulusalcı zihniyetin zehirli tutumunu da sakin cevaplarla karşılamak gerekir. Cudi’de nöbet tutan bir askerin annesinin başını rahat yastığa koyması ile bu toplumun evladı olan silahlı militanın annesine kavuşma ihtimalinin her türlü politik çıkarın üstünde olduğu hatırlatılmalıdır.
Kürt mahallesindeki en önemli murat ise barışın gerçekleşerek demokratik siyaset imkânına alan açılması olarak okunabilir. Yeryüzünde bir toplumu en çok yoran şey, şiddet ve çatışma halidir. Şiddet ikliminin tesirinde söz kurmanın, siyaset yapmanın çetin zorluklarını iliklerine kadar yaşayan bir halk hakikatı söz konusu. Bütün enerjisini ve birikimini demokratik siyasete aktarma isteği, bir ihtiyacı ifade ettiği kadar derin bir arzuyu da ifade etmektedir.
Siyasal öznelerin politik bagajlarından azade yurttaş olarak söze yaşam şansının verildiği, duygunun yorucu yükünden kurtulan düşüncenin serbestçe dolaşıma girdiği, çatışmalı sürece harcanan kaynakların bu toplumun geleceğine yatırıldığı, insanların kendini eşit ve özgür hissettiği, “var mısın” “yok musun” gibi ilkel tartışmalar yerine; toplumsal üretimin mülahaza edildiği bir ülkenin hayali bu kadar heyecan veriyorsa kim bilir kendisi nelere kadir olacaktır.
Onun için tünelin ucunda görünen ışığın geleceğimizi aydınlatacak olan ışık olmasını ümit ediyor, barışa ve yaratacağı sonuçlara tutkuyla bağlanmamız gerektiğini düşünüyorum.
Bu sürecin başarız olması halinde gelişecek umutsuzluğu, politik bunalımı ve olumsuz sonuçlarını hayal bile etmek istemiyor insan. Sanırım hepimiz, o “kıyameti” fazlasıyla yakından tanıyoruz. (KK/TY)